Mehoffer i inni. XXXV Aukcja Antykwariatu Wu-eL

Świadectwa Innej Polski

„Mam Mehoffera”. Brew jak znak zapytania poszła do góry – „Mehoffera”? Całkowite zwątpienie. „Tak, mam Mehoffera”. Zdecydowana, pewna siebie riposta. I popłynęła opowieść: O dziadku mamy, czyli własnym pradziadku. Przedwojennym policjancie bardzo marnych szarż, bo zwykłym posterunkowym w częstochowskich okolicach, który trzymał kontakty, czasami odwiedzał i zamawiał dzieła u ponad trzydziestu twórców. Bardzo głośne nazwiska, nadające ton polskiej kulturze w I połowie XIX w. Prawie wszyscy z Krakowa. A Mehoffer był jednym z nich.

Prawie trzysta listów pisanych do Mieczysława Iwańskiego. Osobliwy, a w zasadzie ponury był okres, kiedy powstawały. Okupacja niemiecka i czas powojenny, kiedy komuniści pogłębiali stan degeneracyjnego kryzysu, w jakim znalazło się polskie społeczeństwo.

Nie było nic dziwnego w niewierze w opowieść młodego człowieka. Ona nie miała prawa się zdarzyć. Adresat zamykany przez komunistów, za drugim razem siedział za fałszywą propagandę. W bliżej nieznanych okolicznościach ktoś przytomny z rodziny wywiózł ten skarb do Wielkopolski. Wrócił do Szczecina, po blisko sześćdziesięciu latach, w 2024 roku.

Zbiór miał szczęście, bo uniknął zderzenia z falą awansu społecznego. Uruchomiona pod koniec lat czterdziestych miała różną siłę i natężenie. Łagodzenie jej negatywnych poczynań, zależało od mocy falochronu, jaki zostawiła po sobie ta Inna Polska. Bezustannie zalewana. Inni by powiedzieli zaorywana, przy czym pracę pługa poprzedzała glebogryzarka. Jak wiadomo niwelowała ona wszystko na powierzchni gleby.

Najgorszą cechą awansu społecznego było ograniczenie pamięci rodzinnej do pokolenia dziadków. Chociaż w wielu przypadkach było jeszcze gorzej. List nie przyjął się w tej grupie społecznej jako forma komunikacji. Na przeszkodzie stało świeże zaalfabetyzowanie. W konsekwencji źródła pisane w historiach rodzinnych, poza metrykami oczywiście, nie istnieją. Trwają one tak długo, jak funkcjonuje ustny przekaz. Potraktowany z taką niewiarą młody człowiek miał w sobie to coś, co naznaczało go jako sukcesora Innej Polski. Jego wysławianie się i sposób bycia. Tego się nie nabędzie w trakcie edukacji, to się wynosi z domu. Nie z każdego, ale z takiego, w którym rodzinny kapitał kulturowy kształtowało kilka pokoleń.

A teraz trochę mniej poważnie. Awers i rewers tego samego medalu. Taki stanowią ludzie od handlu sztuką, starodrukami, etc., etc. oraz ich klienci, czyli kolekcjonerzy. Wyróżnia ich jedna jedyna emocja: trafić coś nadzwyczajnego, czym można się będzie pochwalić, mówiąc: „patrzcie co mam”. Oba środowiska są dotknięte taką pierwotną potrzebą hazardu. Ten popęd został na tyle wysublimowany, że gna on dotkniętego nim nie do kasyna gry w Monako, ale na aukcję czy giełdę staroci. Zawsze z nadzieją, że może coś uda się okazyjnie.

Archiwum M. Iwańskiego, jest takim trafieniem. Nie chodzi o jego wartość materialną. To jest istotne, ale jakoś tak zepchnięte w tło. Ważniejsze, że będzie mniejszym lub większym przyczynkiem do wiedzy o polskiej bohemie I połowy XX w.

Biblioteka Aleksandra Czołowskiego. To kolejny antykwaryczny cud w Szczecinie. Też świadectwo Innej Polski. To nie był już grom z jasnego nieba, jak w przypadku Mehoffera i innych. Niewielu, głównie z kręgu zainteresowanych kresami południowo-wschodnimi I i II Rzeczypospolitej wiedziało, że córce udało się wywieźć ze Lwowa do Szczecina dużą część schedy po ojcu, że pałeczkę przejął jej syn, a wnuk A. Czołowskiego.

Przekazał on część spuścizny do Ossolineum. Ale księgozbiór pozostał i wreszcie trafił na naszą aukcję. Że ocalał, jest zasługą samego A. Czołowskiego. W ciągu pokoleń dołączył olbrzymią cegłę do kapitału kulturowego własnej rodziny. Zstępni nie mogli inaczej postąpić. Noblesse oblige.

Jak opisać taki księgozbiór? Na pewno dowodzi, że Inna Polska kiedyś była, że miała swój koloryt, smak i zapach, daleka od nudy przez swoją różnorodność, przez swoje bogactwo typów ludzkich, którzy jeszcze nie zostali zglajszachtowani przez dwudziesty wiek. Bibliofil aż jęknie z zachwytu, historyk od dziejów Innej Polski zostanie zaskoczony niespotykanymi tytułami, a miłośnik polskiej tradycji obetrze łzę z tęsknoty za tamtą Polską. Dawno podobnego księgozbioru nie było na aukcji. Sam smak.

1939 rok dał początek wielkiemu poruszeniu Polaków. Część z nich koniec wojny zastał poza krajem. Z przerażeniem uświadamiali sobie, że ich Polski nie będzie, że została podmieniona przez PRL, do którego nie chcieli bądź nie mogli powrócić. Ale pamięci o swojej Polsce nie chcieli się wyrzec. Chronili ją w każdy dostępny sposób. O emigracyjnym ruchu wydawniczym wiadomo już prawie wszystko. Ta emigracja była elitarna. Stara dobra przedwojenna inteligencja, której tak brakował w kraju. Biblioteki domowe były normą. Ich rozmiary ograniczała emigracyjna bieda. Ci, którym się udało, potrafili zgromadzić po kilka tysięcy tomów. Trzymały się one krzepko, dopóki żył dziadek lub ojciec. Później ich los był bardzo smutny. W samej Wielkiej Brytanii polska książka nie przedstawiała żadnej wartości. Lądowała ona na przysłowiowym śmietniku.

O bibliotece Wacława Wybrańca można powiedzieć, że miała szczęście. Jego potomkowie, już wyłącznie anglojęzyczni, na tyle uszanowali jego wysiłek, że wysłali wszystko do Polski. Dostały one swoje drugie życie, będąc obecnymi na naszej aukcji.

W Wielkiej Brytanii od początku lat 90-tych XX wieku rozpoczęła się anihilacja kulturowego dorobku emigracji. Przez nasze aukcje przewinęło się sporo obiektów z siedziby rządu emigracyjnego w Londynie. Po jego sprzedaży w bliskowschodnie ręce podjechały ciężarówki. Pracująca tam jeszcze pani z nowej emigracji wybierała co się dało. Ile można było wynieść w ręcznych tobołkach? Ale obrusy ocaliła. I nie tylko.

Z tego pogromu ocalały polskie militaria. Na nie zawsze był jakiś popyt. Ich wypływ na brytyjski rynek kolekcjonerski był na tyle duży, że z powodzeniem penetrowali go Polacy z kraju. Nieco wcześniej przedsiębiorczy rodacy szukali poloniców we Francji jako pozostałość po Wielkiej Emigracji z 1831 r. Francuzi przecierali oczy ze zdumienia, widząc, że zalegający od lat po rozmaitych kątach asortyment zaczął się sprzedawać. Szybko zresztą zorientowali się w czym rzecz i dopasowali ceny do popytu.

Wreszcie księgozbiór Michała Paziewskiego. Gromadzony w Szczecinie. Zatem w żmudzie i mozole. Miasto zostało zasiedlone przez mało elitarne grupy społeczne. Przyjechali za pracą i chlebem. Z dobytkiem w tekturowej walizce, w której nie było książki. Bo i skąd? Nie mniej biblioteki domowe były. Tworzone przez ludzi, którzy dysponowali wyniesionym z domu kapitałem kulturowym. Oni przywozili zasoby po przodkach, gdzie obok dziel J. Piłsudskiego stały pisma zebrane R. Dmowskiego. Przez ponad 50 lat na takie rzeczy polował M. Paziewski. Głównie na pozostałości Innej Polski. Penetrował też antykwariaty w całej Polsce. Rozstał się z nimi pozostawiając sobie imponujący zbiór druków opozycyjnych.

Na koniec trzeba również wspomnieć Brunona Schulza. Pojawienie się obiektów związanych z jego osobą zawsze powoduje przyśpieszone bicie serca. Zrealizowane senne marzenie każdego aukcjonera. 

Nie pozostaje nic innego, jak życzyć wszystkim biorącym udział w aukcji jak najlepszych „trafień”

Wojciech Lizak