Stanisław Ignacy Witkiewicz, PORTRET CZESŁAWA JANKOWSKIEGO, 1923

64,0 x 47,2cm - pastel, papier beżowy sygn. p.d. ukosem: Belsekierskie | namitki | Witkacy | 1923 | T.D [w kółku]

 

Obraz posiada ekspertyzę dr Anny Żakiewicz z maja 2022 roku.

 

Pochodzenie: obraz pochodzi od rodziny portretowanego.

 

Portret Czesława Jankowskiego powstał dwa lata przed oficjalnym założeniem Firmy Portretowej. Został zakwalifikowany do typu D, w którym artysta imitował specyficzny rodzaj ekspresji charakterystycznej dla wizerunków tworzonych pod wpływem alkoholu lub/i narkotyków, ale w tym wypadku wykonywanych całkowicie „na trzeźwo“. Portretów tych artysta wykonał stosunkowo niewiele, zapewne z uwagi na dość wysoki stopień trudności w osiągnięciu pożądanego efektu. Jednak wizerunek Jankowskiego spełnia te założenia. Model został potraktowany swobodnie – twarz przesadnie, wręcz karykaturalnie poorana zmarszczkami jest wsparta na znacznie zdeformowanej prawej dłoni, a kolor niebieskich oczu koresponduje z jedną z barw pasków szlafroka, która jednocześnie kontrastuje z paskami rdzawymi.

Należy zauważyć, że na deformacje w portretach Witkacy pozwalał sobie głównie w stosunku do przyjaciół. Do tego kręgu zaliczał się Czesław Tomasz Ignacy Jankowski (1857-1929), poeta, publicysta, dziennikarz, tłumacz literatury pięknej, krytyk teatralny i literacki oraz działacz polityczny i społeczny. Interesował się też historią i etnografią, zwłaszcza kresową. Mieszkał i pracował głównie w Wilnie, ale też w Warszawie.

Był znajomym Karola Szymanowskiego oraz Jarosława Iwaszkiewicza, z którymi przyjaźnił się także Witkacy. Artysta wykonał co najmniej trzy portrety Jankowskiego, jeden z nich (z 1922 roku) jest obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

W 1927 roku Jankowski napisał przewrotną recenzję z wydanej właśnie powieści Witkacego Pożegnanie jesieni, generalnie pełną wybrzydzania na „chorobliwą imaginację“ oraz „babranie się w świństwie“, którą jednak kończy nieoczekiwane stwierdzenie, że powieść ta to „arcydzieło kpiarskiej mistyfikacji, w której nikt tak nie celuje w Polsce, a nawet może w Europie“ (Świństwo „metafizyczne“, „Słowo“ 1927, nr 210, s. 3).

Witkacy zaprzyjaźnił się także z córką Jankowskiego Ireną, z którą razem chodzili w góry, jeździli na nartach, artysta bywał na organizowanych przez nią fajfach. Oczywiście wykonywał też jej portrety, jak również jej męża Marcelego Szaroty, lwowskiego dziennikarza.

Dość zagadkowy jest napis na portrecie „Belsekierskie / namitki“. Namitka to staroświeckie, gwarowe określenie białej opaski na czoło będącej częścią czepca kobiety zamężnej spotykanie w utworach Józefa Ignacego Kraszewskiego, Stefana Żeromskiego, Jarosława Iwaszkiewicza oraz lubianego szczególnie przez Jankowskiego poety Władysława Syrokomli. Dokładnego wyjaśnienia należałoby szukać tamże lub też w utworach samego Jankowskiego, a zważywszy, że Witkacy dopuściwszy czasem, wyjątkowo, obecność osób trzecich przy portretowaniu zawsze odnotowywał to na wizerunkach (głównie w postaci inicjałów), owe „Belsekierskie namitki“ mogą oznaczać jakieś mężatki określone przez artystę w wyszukany, odwołujący się do literackiej tradycji, sposób.

Za ekspertyzą dr Anny Żakiewicz

 

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Warszawa 1885 - Jeziory na Wołyniu 1939) uczył się w domu pod kierunkiem ojca, Stanisława Witkiewicza. W 1903 zdał maturę we Lwowie. W 1904 zaczął podróżować, m.in. do Wiednia, Włoch, Monachium, Paryża, Londynu. W latach 1904-1910 odbywał studia w ASP w Krakowie u prof. Józefa Mehoffera, przerywane okresami nauki u Władysława Ślewińskiego. W 1914 wyjechał z ekspedycją Bronisława Malinowskiego do Australii, stamtąd zaś wprost do Petersburga, gdzie po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do wojska rosyjskiego. W Rosji był świadkiem rewolucji bolszewickiej. 

Po powrocie do kraju w 1918 został członkiem grupy „Formiści", z którą wystawiał w latach 1918-1922. W malarstwie tego okresu był najbliższy wcielenia w życie własnej teorii Czystej Formy, sformułowanej w czasie wojny (stosowała się ona również do dramatu). Obok Leona Chwistka był głównym teoretykiem ugrupowania. Po 1924 działał jako jednoosobowa „Firma Portretowa S. I. Witkiewicz’’ wykonująca portrety na zamówienie. Jednocześnie kontynuował twórczość literacką (dramaty, powieści) i filozoficzną, przede wszystkim zaś uprawiał spajającą wszystkie formy jego aktywności, docenioną dopiero u schyłku XX wieku „sztukę życia’’. Popełnił samobójstwo na początku II wojny światowej, nazajutrz po agresji sowieckiej na Polskę.