Stanisław Ignacy Witkiewicz, PORTRET MĘŻCZYZNY (STEFAN JARACZ?), 1924

65,0 x 49,8cm - pastel, papier brązowy

sygn. u dołu po prawej ukośnie: Witkacy T.C [kółku] | 1924

 

Do obrazu dołączona jest opinia dr Anny Żakiewicz z maja 2025 r.

 

W regulaminie Firmy Portretowej „S.I. Witkiewicz“ Witkacy wyróżnił pięć typów portretów i oznaczył je kolejnymi literami alfabetu od A do E. Jeden z typów – C – był wyjątkowy. Wykonywany tylko dla przyjaciół, za darmo, na ogół podczas spotkań towarzyskich połączonych ze spożyciem alkoholu, a niekiedy z eksperymentowaniem z zażywaniem narkotyków. Portrety typu C były rysowane swobodnie, często model był znacznie zdeformowany, jednak dzięki mistrzowskiemu uchwyceniu jego cech charakterystycznych zawsze rozpoznawalny. Wizerunki takie sygnowane były przeważnie artystycznym pseudonimem w przeciwieństwie do innych dzieł Firmy Portretowej podpisywanych oficjalnie: Ignacy Witkiewicz.

Twarz modela jest lekko zdeformowana i dla większej ekspresji ujęta w tzw. ciasnym kadrze – jej zbliżenie wypełnia całą powierzchnię podłoża, a czubek głowy został ucięty. Ten sposób kadrowania Witkacy wypracował sobie jeszcze przed 1914 rokiem, wykonując portrety fotograficzne, do czego sam skonstruował specjalny obiektyw. Potem często stosował ten chwyt w wizerunkach rysowanych pastelami. Nie mamy dowodu na potwierdzenie tożsamości mężczyzny, jednak wiele wskazuje, że jest to wybitny aktor teatralny i filmowy okresu dwudziestolecia międzywojennego, założyciel funkcjonującego do dziś warszawskiego teatru Ateneum (1927), Stefan Jaracz (1883-1945). Charakterystyczna asymetria szerokiej twarzy z wyraźnie mniejszym lewym okiem, mocno zarysowane brwi, duży nos i szerokie usta o wąskich wargach otwarte w uśmiechu ukazującym górne złote zęby niezwykle przypominają ówczesne fotografie Jaracza oraz jego późniejszy o 10 lat portret wykonany też przez Witkacego zatytułowany Jary Pijanacz (także w typie C) nawiązując do znanego powszechnie nałogu aktora.

W 1924 roku Witkacy był już znanym, choć uważanym za kontrowersyjnego, dramaturgiem. Był już wówczas autorem blisko 20 sztuk teatralnych oraz wielu artykułów i polemik związanych z teatrem oraz pracy teoretycznej Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze (1923), która spotkała się z dużym zainteresowaniem. Kilka dramatów wystawiły teatry w Warszawie, Krakowie i Toruniu. Jaracz w tym czasie występował na scenach warszawskich teatrów Rozmaitości i Narodowego oraz grał w filmach. Obaj panowie obracali się w tym środowisku, trudno więc wyobrazić sobie, żeby się nie znali, zwłaszcza, że i Jaracz i Witkacy nie stronili od napojów wyskokowych, których z pewnością nie brakowało podczas przyjęć popremierowych i innych spotkań towarzyskich w tym kręgu. Portret, którego modelem najprawdopodobniej był Stefan Jaracz, jest więc nie tylko efektownym dziełem Witkacego z przełomowego roku 1924, kiedy to dojrzewał pomysł Firmy Portretowej „S.I. Witkiewicz“, ale też interesującym dokumentem zainteresowań teatralnych artysty, które były dlań niemniej ważne niż malarstwo.

Z opinii dr Anny Żakiewicz

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Warszawa 1885 - Jeziory na Wołyniu 1939) uczył się w domu pod kierunkiem ojca, Stanisława Witkiewicza. W 1903 zdał maturę we Lwowie. W 1904 zaczął podróżować, m.in. do Wiednia, Włoch, Monachium, Paryża, Londynu. W latach 1904-1910 odbywał studia w ASP w Krakowie u prof. Józefa Mehoffera, przerywane okresami nauki u Władysława Ślewińskiego. W 1914 wyjechał z ekspedycją Bronisława Malinowskiego do Australii, stamtąd zaś wprost do Petersburga, gdzie po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do wojska rosyjskiego. W Rosji był świadkiem rewolucji bolszewickiej. 

Po powrocie do kraju w 1918 został członkiem grupy „Formiści", z którą wystawiał w latach 1918-1922. W malarstwie tego okresu był najbliższy wcielenia w życie własnej teorii Czystej Formy, sformułowanej w czasie wojny (stosowała się ona również do dramatu). Obok Leona Chwistka był głównym teoretykiem ugrupowania. Po 1924 działał jako jednoosobowa „Firma Portretowa S. I. Witkiewicz’’ wykonująca portrety na zamówienie. Jednocześnie kontynuował twórczość literacką (dramaty, powieści) i filozoficzną, przede wszystkim zaś uprawiał spajającą wszystkie formy jego aktywności, docenioną dopiero u schyłku XX wieku „sztukę życia’’. Popełnił samobójstwo na początku II wojny światowej, nazajutrz po agresji sowieckiej na Polskę.