Wymiary: 62 x 46,8 cm
Sygnowanie: sygn. l. d. mogramem: JM 1859
Proweniencja
Warszawa, kolekcja prywatna Kraków, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie (na czas prac Komisji Zakupów przy MNK, 1965) Kraków, kolekcja dr. Jana Dorawskiego Kraków, kolekcja Józefa Dorawskiego (od 1910 roku) Kraków, kolekcja Jana Mierzby Matlińskiego (pseud. Janko/Sokół) dar od artysty Monachium, kolekcja artysty
Wystawiany
Puławy, Muzeum Czartoryskich w Puławach, Pod powiekami aniołów… Studium chłopca pędzla Jana Matejki, 27.04-31.07.2025. Warszawa, Zamek Królewski w Warszawie, Matejko nieznany, 05.03-26.05.2024. Opinogóra, Muzeum Romantyzmu w Opinogórze, Matejko a Krasińscy, 12.09-29.11.2024. Kraków, Muzeum Akademii Sztuk Pięknych, Pod powiekami aniołów, 04.04-21.04.2024. Suwałki, Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Prezentacja obrazu „Portret Marii Matejko”, czerwiec – sierpień 2023. Siedlce, Muzeum Diecezjalne w Siedlcach, Amor Deo, Amor Patriae, amor Familiae. Rzecz o rodzinie Matejków, 05.11-15.12.2022. Kraków, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Wystawa portretów kobiecych, 1910.
Reprodukowany
Klarecki M. [red.], Matejko nieznany [katalog wystawy], Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 2024, s. 111. Ciciora B., Buyko M., Amor Deo, Amor Patriae, amor Familiae. Rzecz o rodzinie Matejków [katalog wystawy], Siedlce 2022, s. okładkowa, s. 5, 34.
Literatura
Sroczyńska K. [red.], Matejko. Obrazy olejne. Katalog, Warszawa 1993, poz. 57, s. 55 (jako „Studium portretowe”). Wystawa portretów kobiecych [katalog wystawy], Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kraków 1910, poz. 98, s. 23. Gorzkowski M., O artystycznych czynnościach Jana Matejki począwszy od lat jego najmłodszych to jest od r. 1850 do końca roku 1881, Kraków 1882, s. 47.
Maria Waleria Matejko (1836–1917) była o dwa lata starszą siostrą Jana Matejki, ósmą spośród jedenaściorga dzieci państwa Joanny i Franciszka Matejków, z których przeżyła tylko szóstka: pięcioro synów i jedna córka. Ciepła, delikatna, o łagodnym usposobieniu Maria – stanowiła wsparcie i emocjonalną opokę dla rodziny, zwłaszcza po wczesnej śmierci matki. Przywiązana do ojca i braci, długo pozostawała panną. Wyszła za mąż dopiero w wieku trzydziestu jeden lat, za aptekarza Józefa Golichowskiego. Młode małżeństwo wyjechało do Stanów Zjednoczonych, gdzie Golichowski dorobił się majątku. W 1872 roku powrócili do kraju i osiedlili się w Czerniowcach nad Prutem, gdzie założyli aptekę. Maria urodziła mężowi trójkę dzieci: Marię, Janinę i Adama.
Matejko był bardzo zżyty z siostrą, która doskonale rozumiała jego artystyczną wrażliwość i wewnętrzne potrzeby ducha. Rodzeństwo dzieliło się zwierzeniami, wspólnie spędzało czas na spacerach i rozmowach, a Maria dbała o wyszukane malarskie potrzeby brata, gromadząc dla niego rozmaite wstążki, frędzle i ścinki materiałów, które mógł studiować i malować. On z kolei wspierał ją, przeznaczając część ze swoich pierwszych, skromnych dochodów na jej „dziewczęce rozchody”. Wielokrotnie też malował Marię, która pozowała mu nie tylko do portretów, ale również do szkiców i scen historycznych, użyczając swej twarzy postaci Barbary Radziwiłłówny, królowej Bony czy Matki Boskiej. Jednym z najbardziej osobistych świadectw ich więzi i wzajemnego oddania pozostaje prezentowany portret z 1859 roku, namalowany, gdy Jan miał dwadzieścia jeden lat, a Maria dwadzieścia trzy.
Obraz emanuje prostotą i ciszą, które wypełniają go niczym sakralna aura. Maria ukazana została w profilu, w ujęciu skupionym i pełnym powagi. Spokojne, szerokie czoło rozświetla miękkie światło, nadając twarzy harmonii i jasności. Pełne policzki kontrastują z regularnym nosem, w którym artysta zaznaczył ledwie dostrzegalny garbek. Pod nim rysują się ostro wykrojone, nieduże usta z lekko opadającymi kącikami, podkreślając melancholijny nastrój przedstawienia. Najważniejsze w obliczu Marii są jednak jej piękne, ciemne oczy: spuszczone, niemal przymknięte, niosące w sobie delikatność, głębię uczuć i subtelność wnętrza, które młody Matejko uchwycił z niezwykłą przenikliwością. Namalował portret nie tylko fizyczny, lecz także duchowy – intymne studium psychologiczne, ukazujące piękno duszy najbliższej mu osoby.
Oferowane dzieło, należące do prywatnej kolekcji, od 1910 pozostawało nieznane. Jego ponowne odkrycie i identyfikacja możliwe były dopiero niedawno dzięki badaniom dr Barbary Cieciory z Muzeum Narodowego w Krakowie. Przywrócony pamięci wizerunek Marii zaprezentowano po raz pierwszy po latach pod koniec 2022 roku w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach na wystawie „Amor Deo, Amor Patriae, amor Familiae. Rzecz o rodzinie Matejków”. Obraz wzbogaca wiedzę o wczesnym dorobku Matejki i jest cennym przykładem jego absolutnego mistrzostwa w dziedzinie portretu.
