Józef Brandt (1841 Szczebrzeszyn - 1915 Radom), Adopcja obrazu "Odbicie jasyru", 1878

Literatura
Przedstawiona przez Brandta bitwa pod Martynowem była jedną z wielu potyczek toczonych z czambułami tatarskimi, które w XVII wieku pustoszyły południowo-wschodnie rubieże Rzeczypospolitej. Piątego czerwca 1624 Tatarzy ordy nogajskiej pod wodzą murzy Kantymira wtargnęli na terytorium Polski i dotarli aż do Przemyśla i Medyki. Stąd rozpuszczano zagony. Oddziały wojsk splądrowały niemal całą środkową Małopolskę, grabiły i paliły wsie oraz miasteczka, a także porywały ludzi w jasyr. Hetman polny koronny Stanisław Koniecpolski przygotował zasadzkę na wracających Tatarów u przeprawy przez Dniestr pod Martynowem w pobliżu Halicza. Po trwających kilka dni utarczkach 20 czerwca doszło do decydującej bitwy. Prowadząc równoczesną salwę z działek i rusznic taborowych, Polacy zdołali wywołać wśród Tatarów panikę i zepchnąć ich nad brzegi Dniestru. Wysłane w pościg chorągwie pancerne uwolniły ludzi pojmanych w jasyr. Tę właśnie fazę bitwy namalował Brandt.

Panoramicznie zaaranżowana scena imponuje rozmachem kompozycji, brawurową dynamiką ruchu ludzi i koni wzdłuż osi prostopadłych do płaszczyzny obrazu. Zabieg ten stwarza iluzję oglądania bitwy z pozycji jej uczestnika, wciąga wzrok patrzącego w głąb odtworzonej na płótnie przestrzeni, gdzie wre mordercza walka. Dramaturgię całej sceny podkreślają ciężkie, skłębione chmury i ciemnoszary tuman kurzu wzbijany setkami końskich kopyt. Spotęgowaniu wrażenia bitewnego zgiełku i chaosu służy rozbicie kompozycji na szereg rozgrywających się równocześnie, lecz niepowiązanych ze sobą scen. Ich uczestnicy prezentują ogromną rozpiętość uczuć o najwyższym natężeniu – rozpacz i bierne poddanie się losowi, determinację i wolę walki, furię ataku i paniczny lęk przed śmiercią.

W recenzjach towarzyszących pierwszym prezentacjom „Odbicia jasyru” w Berlinie i Monachium (1878, 1879) podkreślano niezwykłą skalę jego ekspresji i mistrzostwo środków warsztatowych. Michał Wołowski nie wahał się określić tego obrazu mianem arcydzieła, „niezaprzeczenie najgenialniejszego utworu [Brandta], który go w rzędzie pierwszych mistrzów Europy postawił” (Michał Wołowski, „Wystawa międzynarodowa sztuki w Monachium”, „Tygodnik Ilustrowany” 1879, nr 188, s. 76).

Ewa Micke-Broniarek
Zbiory Malarstwa Polskiego do 1914 Muzeum Narodowe w Warszawie

Biogram
Po ukończeniu Instytutu Szlacheckiego w 1858 wyjechał na studia inżynierskie do paryskiej École des Ponts et Chaussess, ale za namową Juliusza Kossaka poświęcił się studiom malarskim. Przez pewien czas uczył się w pracowni Leona Cognieta, a także korzystał z porad Juliusza Kossaka i Henryka Rodakowskiego. W 1862 wyjechał do Monachium, gdzie rozpoczął naukę w pracowni F. Adama oraz T. Horschelta, a od 17. 02. 1863 studiował w Akademii Monachijskiej, głównie pod kierunkiem K. von. Piloty’ego. W 1869 otrzymał medal 1 klasy na międzynarodowej wystawie w Glaspalast, a od 1878 był honorowym profesorem Akademii. Na stałe osiadł w Monachium, gdzie w 1866 założył pracownię, która skupiała wszystkich przebywających w tym mieście polskich artystów. Od około 1875 prowadził rodzaj nieurzędowej prywatnej szkoły dla młodych malarzy, głównie Polaków. Monachium opuszczał jedynie w miesiącach letnich, które spędzał w swoim majątku Orońsk pod Radomiem oraz podróżując po Podolu, Wołyniu, Ukrainie i europejskiej części Turcji. Był czynnym działaczem Münchener Kunstverein - w latach 1864 - 1913 był członkiem zwyczajnym tego stowarzyszenia, a w roku 1874 i 1875 był członkiem zarządu. Zdobył ogromne powodzenie wśród publiczności oraz wiele najwyższych odznaczeń i tytułów - w 1891 otrzymał wielki złoty medal na międzynarodowej wystawie w Berlinie, od 1875 był członkiem berlińskiej Akademii Sztuki, od 1878 honorowym profesorem Akademii Bawarskiej, a od 1900 członkiem honorowym Akademii Sztuk Pięknych w Pradze. Był przede wszystkim malarzem batalistą. Scenerią przedstawianych przez artystę wydarzeń były najczęściej wschodnie kresy siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej, w epoce wojen kozackich i najazdów tatarskich. Główne motywy obrazów artysty to kozacy, Tatarzy, lisowczycy, rycerstwo polskie XVII, gdzie najważniejszą rolę odgrywały konie w efektownych ruchach i barwne postacie jeźdźców w ferworze walki, także sceny z polowań i hałaśliwych bazarów. Obrazy artysty znajdują się prawie we wszystkich muzeach polskich, a także w zbiorach i kolekcjach prywatnych w Europie i Ameryce.