Państwa niemieckie. Wschód do r. 1848

Państwa niemieckie i Wschód do roku 1818-go. 

Dnia 7-go czerwca 1840 roku zmarł Fryderyk Wilhelm III ruski, a tron objął syn jego Fryderyk Wilhelm IV. Początki jego panowania obudziły wielkie nadzieje na przyszłość. Król powołał generała von Boyen na winistra wojny, prof. Arndtowi przywrócił katedrę w Bonnie, Jahna, siedzącego pod dozorem policyjnym we Fryburgu (nad Unstrut), uwolnił, winowajcom politycznym udzielił amnestyę. Równie łagodnie postępował w sprawach kościelnych.

Wszyscy oczekiwali jednak od niego konstytucji. Tu dopiero powinno było się okazać o ile Fryderyk Wilhelm IV był wolnomyślnym. Już w czasie hołdów, składanych mu z powodu objęcia władzy, można się było przekonać, że Wilhelm IV okaże się silniejszym od swego ojca i oprze się na własnej woli. Niecierpliwość oczekiwania objawiła się w dwóch ulotnych pisemkach, które się w początku 1841 roku ukazały p. t. ,.Z kąd i dokąd?” jakoteż „Odpowiedź na cztery pytania przez Prusaka;” zasadniczą treścią obu było żądanie powszechnego przedstawicielstwa narodowego.

W sierpnia 1842 roku zwołano sejmy prowincyonalne do Berlina; zdawało się, że będzie to początkiem reprezentacyi narodowej, przekonano się jednak wkrótce, że cała działalność sejmów ograniczyła się do obrad nad projektami. Nie da się zaprzeczyć, że rząd okazywał dobrą wolę: złagodzono nieco cenzurę pism, książki, przekraczające 20 arkuszy, uwolniono całkiem od cenzury, cofnięto niektóre postanowienia, dotyczące stowarzyszeń gimnastycznych. Szczególniejszą uwagę zwrócono na koleje żelazne i wzmocnienie związku celnego. Wszystko to jednak nie przytłumiło żądań szerszego udziału w sprawach państwowych, ulepszenia stosunków kościelnych, niezależności sądów i t. d. Od roku 1845-go poczęły się sypać petycye, ale rząd starannie je odsuwał, o ile dotyczyły stosunków politycznych petycye nie ustawały, składając świadectwo, że materyału zapalnego nie braknie i w Prusiech. W kołach rządowych zajmowano się kwestyą parlamentu, wreszcie (3-go lutego 1847 roku) ukazał się patent królewski, dozwalający na zwoływanie sejmów prowincyonalnych w jeden wspólny, ile razy wypadnie radzić nad budżetem, podatkami i t. p. Nie zadowoliło to nikogo, tein bardziej, że takiego zgromadzenia rząd nie chciał uważać za reprezentacyę narodową. Wytworzyła się opozycya. Hr. Maxymilian Schwerin (1804— 1877) proponował podanie adresu z prośbą o rozszerzenie praw. Wilhelm odpowiedział spokojnie, że tego, co zrobił, nie uważa za doskonałość i przyjmie w tym względzie wszelkie petycye i projekta. 

Opozycya poczęła się skupiać; do grupy tej należeli Dawid Ludwik Hanseinan (1790—1864), Camphausen (ur. 1803) i von Vincke (1811— 1875). Przy żądaniu 30 milionów na budowę wschodniej linii kolei żelaznej, posiadającej wielkie znaczenie dla Prus, rząd odniósł porażkę. Dnia 26-go czerwca zamknięto pierwszy sejm zjednoczony, który mało przyniósł,pożytku.

W polityce zewnętrznej wytyczną linię niejako stanowiły stosunki względem Austryi i Rossyi. Tak stały rzeczy, kiedy w zimie z roku 1847 na 1848 wybuchnął głód na Szląsku i wiele ofiar zabrał. Dnia 17-go lutego 1817 roku obradowały właśnie komisye zjednoczonych sejmów nad projektem prawa karnego, kiedy z Francyi nadeszła wiadomość o rewolucyi lutowej. Obrady sejmu zakończono.

W Austryi panowała gniotąca cisza, narody drzemały umysłowo. Czuł to najlepiej sam Metternich nawet, że z „systemem” jego dalej iść nie można, ale brakło wszystkim silnej woli, ażeby zardzewiały mechanizm usunąć. Siły przyrodzone kraju były niezużytkowane, przemysł i handel szły samopas, szkoły zacofane w ręku jezuitów, skarb pusty. 

Niebezpieczeństwo zbliżało się już od roku 1840-go. Rozbudzony duch demokratyczny na Węgrzech znalazł oparcie w piśmie Pesti hirlap, a wydawanem przez Lajosa Kossutha (ur. 1802), który był solą w oku arystokratów, a duszą młodzieży. 

W Czechach rozpoczęła się także fermentacya. Jeszcze w 1831 roku Kolarz utworzył stowarzyszenie literackie, składające się z 15-tu członków, które około roku 1847 już liczyło ich 1,700. Stany czeskie wystąpiły jeszcze w roku 1845 z memoryałem, w którym wyliczano dawne wolności i prawa, żądając ich przywrócenia.

Najniebezpieczniej rozwinęły się stosunki w Galicyi. Rozruchy rozpoczęły się w wolnem mieście Krakowie, mała załoga austryacka cofnęła się wobec tłumów powstańców, a miasto ustanowiło rząd narodowy. Niedługo to trwało, gdyż Kraków został zbombardowany i zdobyty, ale przez to nie uśmierzyły się niepokoje. W Tarnowskiem krwawe gody wyprawiali chłopi. Metternich wcielił Kraków do Austryi, zostawiwszy swój ,,system” na boku; nic nie pomogły projekty Anglii i Francyi. Zresztą i jego stanowisko chwiać się poczęło; stronnictwo niezadowolonych, nie tylko istniało u różnych narodów, lecz wytworzyło się nawet na dworze pod wpływem arcyksiężnej Zofii.

W państwach niemieckich powoli kształtowało się pojęcie jedności, równocześnie budziły się demokratyczne i republikańskie marzenia zupełnie bezcelowe, fanfaronada przy szklance piwa, szczególniej w prowincyach nadreńskich i na południu, po prostu zabawka w hasła, importowana z Francyi. We wszystkie sprawy, nawet religijne, wtrącono nieco polityki, a niepokoje tu i ówdzie świadczyły o jakiejś powszechnej fermentacyi. W Saksonii ruch niemiecko-katolicki przybrał szersze rozmiary, tak, że rząd zabronił zgromadzeń; posypały się protesty, aż wreszcie przyszło do wybuchu. 12-go sierpnia 1842 r. przybył do Lipska brat Augusta II, ks. Jan, uważany za sprężynę złego, skutkiem czego przyszło do krwawych rozruchów i starć, które zakończyły się więzieniem i procesami. Zaostrzono dozór nad prassą i stowarzyszeniami, lecz nie zmieniło to usposobienia ludności; panujące w roku 1846 na 1847 niezadowolenie i wzburzenie spotęgowało się skutkiem zubożenia i zastoju w kraju.

W Bawaryi warunki składały się także niepomyślnie. Ludwik I-szy schodził powoli z wybranej drogi i stronnictwu katolickiemu pozwolił się wzmocnić. Wichrzenia trwały prawie nieustannie do roku 1846. W tym czasie wystąpiła osobistość, która nie pozostała bez wpływu na bieg wypadków. Lola Montez (ur 1820 r. w Szkocyi), tancerka, przybywszy do Monachium (1846), potrafiła zdobyć serce króla, który ją tytułem hrabiny von Landsfeld obdarzył. Ministeryum nie chciało podpisać indygenatu, skutkiem czego musiało ustąpić. Nowomianowana hrabina zdołała rozjątrzyć przeciwko sobie ludność, Ludwik więc zmuszony był usunąć ją niejako z widowni, nie pozbawiając jednak łask swoich. 

W tym czasie rozwinęła się tak zwana kwestya szlezwicko holsztyńskie. W roku 1815 Szlezwik przyłączono do Danii. Ludność duńska dążyła do przewagi. Niemcy trzymali się odpornie. Krystyn VIII uznał język duński, jako powszechnie urzędowy. Do zawikłań przyczyniła się jeszcze kwestya następstwa tronu. Krystyn miał syna i brata bezdzietnych. Z wymieraniem linii męskiej, tron w Danii przechodził do żeńskiej; w Holsztynie, według praw niemieckich, miała panować linia książąt Augustenburg, powstało więc pytanie: co będzie ze Szlezwikiem? Interesowało to najbardziej Niemców. Duńczycy oczywiście myśleli tylko o nierozerwalności. 

W roku 1844-ym stany księstwa podały adres do króla, żądając nierozerwalności, na co kroi odpowiedział przyrzeczeniem, że dołoży do tego wszelkich starań.

Odpowiedź ta wywołała oburzenie; Niemcy pragnęli pozostać Niemcami, nie chcieli nic wiedzieć o jedności duńskiej. Wytoczono tę sprawę na sejm rzeszy; interesowano się nią powszechnie, mówiono o potrzebie zaradzenia —ale nic nie zrobiono; świadczyło to z jednej strony obudzeniu się i spotęgowaniu idei jedności niemieckiej, z drugiej o bezsilności państw niemieckich. Tymczasem w Danii trwał ucisk Niemców aż do śmierci Krystyna, 20 stycznia 1848 roku. 

*****

W Szwajcary i rada związkowa okazała się także bezsilną w walce z jezuitami i stronnictwem radykalnem. W roku 1841 kanton Argowia zmienił swoją konstytucyę; ultramontanie okazali się w mniejszości, co wywołało zaburzenia, a w końcu zniesienie klasztorów i konfiskatę dóbr kościelnych. W mięszała się w to Austrya, o ile klasztory należały do fundacyi Habsburgów i Argowia musiała trzy z nich restytuować. Ledwie się ten spór ukończył, katolickie stronnictwo w Lucernie (24 października 1844 r) przywołało jezuitów. Niezadowoleni połączyli się z innym i kantonami i rozpoczęły się utarczki domowe. 

Wypadki te powołały do życia związek, p. t. Sonderbund kantonów, przeważnie katolickich. Rada państwa pragnęła na wniosek Zurychu rozwiązać „Sonderbund” lecz większość nie przystała, dopiero rada związkowa 20 lipca 1847 roku rozwiązała go i postanowiła wydalenie jezuitów. Związkowi okazali opór, przyszło do starcia i pokonania „Sonderbundu.”

W Anglii rozwijały się wypadki dziejowe z pewną regularnością. Stanowisko ministeryum już od początku 1841-go roku traciło wszelką podstawę, głównie w skutek niezręcznej polityki finansowej. Parlament na wniosek Roberta Peela udzielił ministrom votum nieufności, a na czele ministeryum torysów stanął wnioskodawca. Zwrócił on przedewszystkiem uwagę na potrzebę usunięcia jakoteż zmniejszenia strat materyalnych i nędzy powszechnie panującej. Zniżono więc przedewszystkiem cło od zboża (corn-law). Peel pracował razem z Gladstonem nad zbadaniem źródła pauperyzmu, reformą celną i handlem. Przekonano się, że co do oświaty ofiarność wielkich fabrykantów była znaczną, w ogóle jednak położenie robotników było fatalne, dzieci po większej części nie umiały ani czytać, ani pisać. Parlament upoważnił rząd do wprowadzenia inspektorów fabrycznych i zabronienia dzieciom pracy przed dziesięciu laty.

W Irlandyi nie dał się żaden ład wprowadzić. Nieurodzaj w 1841 roku ściągnął w następnych latach straszną nędzę. O ’Connel, dążący do odegrania roli politycznej, zgromadzał ludność na meetingi i otrzymywał ją ustawicznie w podburzeniu. Rząd zdecydował się wreszcie uwięzić agitatora. Sąd przysięgłych skazał go (w maju 1844 roku) na rok więzienia i 2,000 funtów kary; izba lordów uwolniła go jednak. Rola jego polityczna była już odegraną. Wyjechał on za granicę i w maju 1847 roku zmarł w Genui. W sprawie religijnej udało się Peel’owi wyjednać dla seminaryum w Maynooth większą zapomogę i pozyskać środki na założenie trzech wyższych zakładów naukowych.

Liga antizbożowa (Anticornlaw ligue) pod przewodnictwem Cobdena, Foxa i Bright’a pracowała wytrwale nad szerzeniem zasad wolnego handlu, szczególniej nad zniesieniem ceł od zboża. Rok 1847 przyniósł znowu nieurodzaj i głód; posłużyło to za powód lidze do zwiększenia swojej działalności, przy pośrednictwie prassy i pism ulotnych.

W mowia 19 stycznia 1846 roku Peel zapowiedział dalsze reformy; na czele stał projekt częściowego zniżenia ceł zbożowych w ciągu trzech lat; inne produkta spożywcze miały mieć wolny dowóz, cło na wełnę, bawełnę i len miało być usunięte. Z powodu przejścia w parlamencie praw wyjątkowych dla Irlandyi, musiał jednak Peel stanowisko swoje ustąpić whigom, na czele których stanął Palmerston.

Nowy rząd mało przyniósł pomocy Irlandyi. W celu zabezpieczenia ludności od głodu zakupiono wiele pszenicy, ale były to półśrodki tylko. Nędza wzrastała ustawicznie, a z nią niepokoje w kraju i zabójstwa z powodu zatargów agrarnych. W dodatku zastój ogarnął przemysł, co przeszło 100,000 robotników pozbawiło chleba. W takich okolicznością zebrał się 23 listopada 1847 roku nowy parlament, który wybrał komisyę dla zbadania przyczyn przesilenia handlowego, a w lutym 1848 roku odrzucił proponowane podniesienie podatku. 

Polityka zagraniczna w tym czasie była nader ruchliwą; objęto w posiadanie Nową Zelandyę, prowadzono wojnę z Chinami, wznowiono wojnę w Afganistanie i brano udział w różnych sprawach europejskich. Najwięcej zajęcia budziła walka z Chinami. Anglicy żądali koniecznie wolnego wstępu dla opium, Chińczycy chcieli zamknąć porty przed trucizną. Z początku ministeryum Melbourne’a traktowało tę sprawę jak prywatną, w końcu jednak przyszło do wojny, Anglicy posunęli się aż pod Nanking i zmusili Chińczyków do pokoju, skutkiem którego otwarto dla handlu jeszcze dwa porty i zapłacono Anglikom 27 milionów dolarów kosztów wojennych. Co prawda, wojna ta nie przyniosła wiele zaszczytu Anglii.

*****

Po zwycięstwie Ibrahima-baszy pod Nisibem 24 czerwca 1839 roku wyszła na jaw znowu kwestya wschodnia. W tym samym czasie zmarł sułtan (30 czerwca), na tron wstąpił Abdul-Medżid (ur. 1823 roku), który na powitanie otrzymał wiadomość, że wielki admirał Achmed Fewzi przeszedł na stronę Mehemeda Alego, przy pomocy floty francuskiej, stojącej przy wejściu do Dardanelów na kotwicy.

Wice-król kazał wszędzie uroczyście obchodzić wstąpienie na tron Abdula, złożył prezenty hołdownicze, ale mimo to żądał Egiptu, Syryi i krajów sąsiednich. Potrzebę usunięcia panującej dynastyi odczuwał także naród, wierząc ślepo, iż Mehemed Ali powołany jest przez Allaha do wielkich rzeczy. W całą tę sprawę wmięszała się jednak Europa.

Francya stanęła po stronie wice-króla; Rossya podtrzymywała słabą, dynastyę; Anglia zaś i Austrya pragnęła wzmocnić Turcyę, ażeby Rossyę w szachu trzymać. W roku 1840 zebrał się w Londynie z inicyatywy Austryi kongres, który wystosował do Porty notę; Francya żądała Syrii i Egiptu dla swego protegowanego. Anglia, Rossya, Austrya i Prusy zawarły 15 lipca poczwórne przymierze w obronie nienaruszalności Turcyi i żądały zwrotu Syryi. Wice-król zastosował się do żądań.

Przyszło do wojny, która zakończyła się niepomyślnie dla wice-króla: musiał flotę i Syryę zwrócić, jakoteż zobowiązał się płacić pewną daninę. Utrzymał sią tylko przy zarządzie paszałykatu, a następcy jego mieli każdorazowo starać się o firman, potwierdzający władzę. Dnia 13 lipca 1841 roku zawarto umowę, na mocy której okrętom wojennym zabroniono przepływać przez Bosfor i Dardanele. Porta tryumfowała, ale wewnątrz wszystko zostało po dawnemu; piękne reformy ugrzęzły w kancelaryach; tu lub ówdzie podnosiły się gorące głowy, które wojsko ochładzało. Nawet z Grecyą stosunki stanęły na stopie nieprzyjaznej.

Naród, tyle razy wyśpiewany w pieśni i podziwiany, okazał się niezdolnym do zorganizowania małego państewka na trwałych podstawach; przywódcom brakło zrozumienia całości państwowej i pojęcia obowiązków. Wtrącanie się państw, gwarantujących 60-cio milionowy dług, ustawiczna zmiana ministrów, nieurodzaje, trzęsienia ziemi, zastój w handlu —wszystko to pomnażało tylko kłopoty państwowe. Żądanie praw konstytucyjnych stawało się coraz bardziej naglącem, aż przyszło wreszcie do tego. Nie uspokoiło to jednak kraju, w którym walczyły przytem z sobą w pływ y russkie, angielskie i francuskie. Z Turcyą ułożyły się stosunki najgorzej, aż skończyło się zamknięciem Dardanelów dla handlujących okrętów greckich i dopiero wmięszanie się w tę sprawę Cesarza Mikołaja spór zażegnało. W ogóle coraz mniej zajmowano się Grecyą; między rokiem 1848 a 1849 wszystkie państw a i u siebie miały dużo roboty.

W Rossyi kwestya usamowolnienia włościan nie postąpiła naprzód; komisya, wybrana w roku 1839 przyszła do przeświadczenia, że stosunki jeszcze na takie próby nie pozwalają. Właściciele otrzymali jeno pozwolenie uw alniania ich z poddaństw a w razie własnej dobrej woli.

W stosunkach politycznych interesy Rossyi i Anglii krzyżowały się ustawicznie na Wschodzie: w Carogrodzie, Chinach, Afganistanie i zaostrzały się coraz bardziej. Wpływy angielskie widoczne były także w stosunkach górali kaukazkich z Rossyą. Aż wreszcie w roku 1839-ym znalazł się wódz Ben Mohamed Szamil (ur. 1797 roku) który potrafił zjednoczyć kilka plemion do walki z Rossyą.